فلسفه "رمضان", "روزه" و "شب قدر" در گفتگو با استاد محمد علی طاهری - بخش 2
هر لحظه ای اعم از شب و روز می تواند لیله القدر باشد؛ چه در ماهی که رمضان نام دارد و چه در ماه های دیگر. لیله القدر برای هر کسی زمانی است که به شناخت منزلت خود و هستی پی برد و قدر الهی را درک کند. اما چرا شب خاصی را در ماه رمضان به این نام قراردادند؟ به خاطر اینکه رسیدن به قدر در رأس اهداف رمضان است و به این ترتیب، همه حداقل سالی یک بار به یاد این می افتند که باید به شب قدر خود برسند. رمضان می تواند فرد را سبک کند تا آماده جهش شود..
در آستانه ماه مبارک رمضان و به منظور بهره مندی بهتر و کامل تر از این ایام, «بخش دوم» گفت و گو با استاد محمد علی طاهری در خصوص فلسفه و آشنایی با معرفت "رمضان", "روزه" و"شب قدر" که در سال 1388 انجام شده منتشر می گردد. این گفتگو در 23 شهریور 1388 در روزنامه همشهری منتشر شده ولی (به دلایل نامعلوم) اکنون, فایل آن از وبسایت همشهری حذف شده است. استاد طاهری در این گفت و گوی خواندنی با نگرشی نو و عارفانه با اشاره به ریشه لغوی رمضان به تشریح فلسفه شکل گیری رمضان و روزه و شب قدر و ابعاد معرفتی آنها می پردازد. وی در بخشی از سخنان خود در مورد "شب قدر" می گوید:
" هر لحظه ای اعم از شب و روز می تواند لیله القدر باشد؛ چه در ماهی که رمضان نام دارد و چه در ماه های دیگر. لیله القدر برای هر کسی زمانی است که به شناخت منزلت خود و هستی پی برد و قدر الهی را درک کند. اما چرا شب خاصی را در ماه رمضان به این نام قراردادند؟ به خاطر اینکه رسیدن به قدر در رأس اهداف رمضان است و به این ترتیب، همه حداقل سالی یک بار به یاد این می افتند که باید به شب قدر خود برسند. رمضان می تواند فرد را سبک کند تا آماده جهش شود. کسی که ترک اعتیاد و وابستگی کرده، برای این جهش آماده و مستعد تر است."
و در جایی دیگر می گوید: "ممکن است یکی از ترفندهای شیطان این باشد که ما را معطوف می کند به شبی خاص؛ به طوری که فکر می کنیم فقط در این شب امکان دریافت فیضی خاص است و یا با دید فیزیکی منتظر مواجهه با ملائکه هستیم و وقتی صبح شد و دیدیم خبری نشد، می گوییم خوب! شب قدر امسال هم گذشت. به این ترتیب، تا سال بعد در غفلت به سر می بریم و شاید سال های سال، به همین صورت، رمضان را از دست بدهیم. در صورتی که ماه رمضان و شب قدر پیامبر (که در آن قرار گرفته است)، برای ما یک یادآوری است تا با استفاده از برکاتی که روح جمعی در این زمان ها ایجاد می کند، به رمضان و شب قدر خودمان برسیم. "
کارشناس: در متون دینی گفته شده است که در ماه رمضان، شیطان در بند است و نمی تواند در انسان نفوذ کند.
استاد طاهری: اگر ماه رمضان، برای ما رمضان باشد، شیطان نمی تواند نفوذ کند. راه مهار شیطان چیست؟ این است که انسان مستقیم رو به سوی خدا داشته باشد. اگر پشت سرمان یا چپ و راستمان را نگاه کنیم، راه شیطان را باز کرده ایم. این می تواند یکی از رمزها درباره چگونگی ورود موجودات غیرارگانیک و شیطان باشد. در این ماه محو شدن پیش می آید؛ امر خدا به «فاستقیموا الیه» پاسخ داده می شود و معطوف شدن به او پیش می آید؛ لذا شیطان و موجودات غیر ارگانیک نمی توانند نفوذ کنند. بنابراین دست شیطان کوتاه است. روح جمعی هم تحت تأثیر آن، نقش خودش را ایفا می کند و برای دیگران هم در این امر مؤثر است.
درباره مبارک بودن ماه رمضان هم، صحبت کردیم؛ اما حالا که صحبت از روح جمعی شد، با این مثال بهتر می شود به این مطلب پی برد: می توان گفت از یک جهت، مثل فصل حراج، که خریدار موقعیت مناسب تری برای خرید دارد و حراج برایش مبارک است، رمضان موقعیت مناسبی برای کسانی دارد که بخواهند از آن بهره مند شوند. ماه رمضان فصل حراج فیض الهی است. اگر این فیض نباشد، فی نفسه تفاوتی با زمان های دیگر ندارد. اما اینکه اعمال دراین ماه متفاوت از ماه های دیگر است، مربوط به روح جمعی این ماه است. در ماه های دیگر هم افراد روزه می گیرند، اما فضا، فضای همخوان نیست، «یدالله مع الجماعه»، روح جمعی اثر اعمال را تشدید می کند. روح جمعی یک پیامی را باخودش حمل می کند. یعنی برکت ایجاد می کند. بنابراین، رمضان یک فرصت استثنایی است که اگر کسی از آن استفاده کند، سود کرده است. پس، لحظه لحظه ماه رمضان برای بعضی افراد مفید است و برای عده ای دیگر که استفاده نمی کنند، برکتی ندارد و حتی زجرآور است.
در اصل میان دو مکان و یا دو زمان هیچ تفاوتی نیست و یا به عبارت دیگر، در پیشگاه الهی، همه زمان ها و همچنین همه مکان ها یک قدر و منزلت دارند. اما اثر تشعشعاتی ما می تواند مکان ها را از هم متفاوت کند. حتی اگر روزی ساکن مریخ، ماه یا کره دیگری شویم، باز برای خود پرستشگاه، عبادتگاه و مسجد می سازیم. خودمان جایی را انتخاب می کنیم. از حالا به بعد این مکانی که به عنوان مسجد، عبادتگاه و ... ساخته ایم با جاهای دیگر تفاوت پیدا خواهد کرد و از نظر عرفانی تبدیل به میکده می شود؛ یعنی محلی برای توزیع می از خم معرفت الهی می گردد و تشعشع ویژه پیدا میکند. هر زمانی هم می تواند در اثر روح جمعی ویژگی خاصی پیدا کند.
خداوند، لازمان، لامکان و لاتضاد است. بنابراین، خدای اینجا و خدای آنجا نداریم؛ خدای دیروز، امروز و فردا نداریم. منظور از "انی معکم اینما کنتم" این است که خدا سلسله مراتبی از تجلیات خود دارد که ما را همراهی می کنند. آن ها نمایندگان و قوانین او هستند. خدای لاتضاد نسبت به یک زمان یا مکان نظر خاصی ندارد؛ اما قوانینی که در هستی قرار داده است، تفاوت ایجاد می کند. بطور کلی آنچه ما را به سمت کمال هدایت می کند، صواب است و برعکس آن گناه است. این قانون است. وقتی زمانی مبارک است که ما صواب را رعایت می کنیم.زمان برای کسی برکت دارد که درآن رشد و معرفتی پیدا کرده است و البته با توجه به روح جمعی، هرکدام ما در هر زمانی که متحول شویم، فایده اش برای همه بشریت است.
کارشناس: بر اساس تعلیم قرآن کریم، هرکس این ماه را دریافت، باید روزه بگیرد:فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ
استاد طاهری: برای بهره مند شدن از ماه رمضان خواست خود فرد تعیین کننده است. باید وارد فضای رمضان شویم، تا بهره مند گردیم. کسی که بخواهد، این ماه برایش مثمر ثمر است و بر اساس درکی که خواهد داشت، از روزه گرفتن هم بهره مند می شود. این بهره درخود ماه نیست؛ در استفاده از آن است. درهمه ادیان اشاره به وابستگی انسان و اثر آن در این زندگی و زندگی پس از مرگ شده است. عادت، باعث وابستگی می شود. از طرف دیگر، هرچیزی که عادت شد، ارزش خودش را از دست می دهد. عمل متکی به عادت، ارزش و اعتبار ندارد. در هر لحظه انسان برای کاری که می کند، باید اختیار کرده باشد درغیر این صورت، کاری که انجام می دهد، از روی عادت بوده، فاقد ارزش است. روزه، عادت و وابستگی را برطرف می کند.
کارشناس: روزه در زبان عرب، «صوم» یا «صیام» به معنای توقف است. آب راکد را «صائم» می گویند و شتری که از خوردن و حرکت باز ایستاده، «صائم» است. بنابراین «صوم» عبارت است از توقف و خودداری از انجام فعل، چه خوردن باشد و چه راه رفتن یا سخن گفتن و ... .در قرآن کریم آمده است: «کتب علیکم الصیام» یعنی روزه بر شما واجب شد.
استاد طاهری: این واجب شدن روزه برای خدا نفعی ندارد؛ بلکه توصیه ای ضروری برای انسان است. یکی از دلائلش این است که به هر حال انسان به یک اصلاح نرم افزاری نیاز دارد که آن برنامه اصلاح نیز برایش تدارک دیده شده است. هدف ادیان از عهد عتیق این بوده که نوعی ضد ضربه شدن و معرفت خاصی و پوشش و حفاظ خاصی را برای انسان ایجاد کنند و محافظت های الهی را به ارمغان بیاورند. مثلا وقتی که یک معتاد قصد ترک اعتیاد دارد، او را در یک اتاق می گذارند و دو سه هفته ای به او مواد مخدر نمی رسانند. بعد از سه هفته برنامه اش تغییر می کند. در رمضان هم غذا طبق برنامه قبلی به بدن نمی رسد تا برنامه دیگری اجرا شود.
انسان مانند ضحاک مار دوش است و مارهای روی دوش او ذهن و روان هستند. اگر به این مارها غذا ندهیم؛ یعنی طبق عادت نظرشان را تأمین نکنیم، ما را آزار می دهند. برای مهار این دو باید برنامه داشته باشیم و گر نه اوضاع بدتر می شود. این برنامه «اگراین ...آنگاه آن» در درون خود ما هست. روزه باعث شکستن همه این برنامه های شرطی می شود.
کارشناس: در ادامه آیات مربوط به روزه (آیات 183 و 187 سوره بقره) آمده است: «فاذا سئلک عبادی عنّی فانّی قریب اُجیب ودعوة الداع اذا دعان...» - وقتی بندگان من از تو سراغ مرا می گیرند بگو من نزدیک هستم به هر صدا کننده ای که مرا بخواند، پاسخ می دهم پاسخ درخواست را از من بخواهید و به من اطمینان کنید.
فعل «سأل» وقتی با حرف «عن» بکار می رود یعنی به دنبال چیزی گشتن. «سأل عنی» یعنی دنبال من می گردند. یعنی آنهایی که دنبال من هستند جواب می گیرند.
استاد طاهری: در فرهنگ ما این اشکال وجود دارد که وقتی گفته می شود دعا کنید، یاد بدهکاری ها و کمبود های خودمان می افتیم. چیزی که باید درخواست شود، روزی آسمانی است که بغیر حساب است و کمیت پذیر نیست. گنجینه های فضل ودانش و عشق الهی بی انتهاست و درآیه شرطش کنار خودش آمده است. می گوید [اگر] مرا بخوانید ( و جویای من باشید)؛ جواب [این خواسته] را می دهم.
کارشناس: در متون روایی، روزه حفاظی در برابر آتش دوزخ معرفی شده است.
استاد طاهری: این که گفته شده روزه حفاظ شما از آتش دوزخ است، می تواند معانی مختلفی داشته باشد. برای مثال، اعتیاد آتش است و این برای انسان، نوعی دوزخ است. حتی اعتیاد به یک چای! برای کسی که وقتی چای نخورد، سردرد می گیرد، این همان آتش جهنم است؛ گرچه جهنمی کوچک! و اگر اعتیاد به مواد مخدر باشد جهنمی بزرگتر است.
منظور از آتش دوزخ می تواند آتش ناشی از جهل هم باشد. مثلا در جایی که می گوییم: «خَلصنا من النار یا رب»، منظور کدام آتش است؟ اگر بگوئیم آتش جهنم(اخروی)، یعنی فرد از ترس جهنم دعا می کند؛ در حالی که انسان آزاده از ترس جهنم دعا نمی کند و خواسته او رهایی از آتش جهل و دوری از خداوند است.
در مورد حفاظ هم باید گفت: ما حفاظ های دائمی داریم که مثل زره برای سرباز عمل می کنند؛ ولی حفاظهایی هم هستند که همان طور که سپر در موقع حمله دشمن به کار گرفته می شود، عمل می کنند. این سپر در هنگام مبارزه به صورت موردی و در مواقع ضروری به کار گرفته می شود. حفاظهای عبادی مثل زره است برای یک سرباز رسمی که باید همیشه این زره را به تن داشته باشد و گرنه سرباز رسمی نیست، افراد با ایمان نیز، چون ایمان دارند، بالطبع حفاظی هم دارند.
تجربه نشان داده است همه کسانی که بدون حفاظ لازم، وارد درک مفاهیم معرفتی شده اند و عمیقاً پیش رفته اند، مورد حمله قرار گرفته اند. این حملات به ذهن و روان آنها، گاهی باعث شده است که یک جایی تعادل خودشان را از دست بدهند. کم نیستند کسانی که در تیمارستان ها بستری هستند و وقتی بیوگرافی آنها را مطالعه می کنیم، می بینیم در دوره ای از زندگی شان به شدت به مسائل نماز، قرآن و... توجه نشان داده اند؛ بدون این که از حفاظ الهی برخوردار شده باشند.
الان برای ما این دستورالعمل وجود دارد که بدون حفاظ وارد حلقه (اتصال و ارتباط با خدا) نشویم و دیگر اینکه می دانیم از اقطار آسمان ها نمی توانیم بگذریم مگر با حفاظ. آسمان ها همان صندوق های اطلاعات هستی (درجات معرفت) هستند. هر گاو صندوقی نگهبانی دارد. این گاو صندوق ها طوری طراحی شده اند که فقط کسانی بتوانند به آنها دسترسی پیدا کنند که با حساب و کتاب حرکت کرده باشند. "سلطان" یا سلطه و تسلط؛ مجموعه ای از آگاهی ها و حفاظهای خاصی است که سلامت رسیدن به آن گاو صندوق ها را ضمانت کند.
لزوم وجود حفاظ، به دلیل وجود این قانون است که نزدیک شدن به شبکه مثبت، باعث تحریک شبکه منفی می شود و اگر به شبکه مثبت نزدیک بشویم، شبکه منفی ما را راحت نمی گذارد. برای مثال، همین که قرآن را باز کنیم، شبکه منفی حساس می شود. اگر ببیند فقط روخوانی می کنیم و دنبال معرفتی نیستیم، زیاد حرکتی نمی کند؛ اما اگر ببیند به دنبال معرفت و کشف رمز و ... هستیم، به طور جدی تهدید می کند و چون از اقطار سماوات می خواهیم بگذریم، به ما یورش می آورد.
نکته مهم این است که کسانی دارای حفاظ می شوند که هم هدف کمال دارند و هم در مسیر کمال متکی به خداوند هستند. یعنی آنهایی که «خدا محورِ خدا محور» ند، آنچنان خدا آنها را هدایت می کند و به آنها حفاظ می دهد که بتوانند عبور کنند. افرادی که نتوانسته اند عبور کنند و در بالا درباره آنها. صحبت کردیم، «خدا محور – خود محور» بوده اند تفاوت اساسی در «خدامحورِ- خدا محور» با «خدامحورِ- خود محور» در میزان تسلیم آنها است.
اگر از طرف رب اتصالی برقرار شود، انسان حفاظت می شود و گر نه آسیب می بیند.
(این را هم باید گفت که وقتی از شبکه منفی بحث می شود، تصور همه این است که شیطان در برابر خدا قرار دارد. این به آن معناست که خدا ضدی دارد؛ تعامل پذیر است و برای اثبات خودش تلاش می کند. در حالی که هر چیزی که از جهان تک قطبی به جهان دوقطبی آمده، دوگانه شده است: عشق الهی، عشق شیطانی، شهوت الهی، شهوت شیطانی، حلقه، حلقه تضاد است. به همین دلیل، هوشمندی هم مانند یک نور بی رنگ که اگر از یک منشور بگذرانیم، طیف رنگی ایجاد می کند، در جهان دوقطبی تبدیل به دو رنگ مختلف شده است : مثبت و منفی .
این مثبت و منفی هر دو از خودش، یعنی از خدا آمده اند. اگر بگوئیم از دو منشأ است، به دوئیت قائل می شویم که خلاف اصل وحدت است.
در دو جهان غیر خدا هیچ نیست هیچ مگو غیر که آن هیچ نیست
و هر کدام از شبکه مثبت و منفی برای خود کارهایی می کنند.
چون که بی رنگی اسیر رنگ شد موسئی با موسئی در جنگ شد
در هر دو شبکه حفاظ هست و هم شبکه مثبت و هم شبکه منفی برای خود اهداف و استراتژی خاص دارند و در قبال آن روش هایی را اتخاذ می کنند. گاهی شبکه منفی به نوعی ما را فریب می دهد که مثلا، قدرت یعنی کرامت. ممکن است کسی 50 سال از روی آتش این طرف وآن طرف برود و همه فرصت و سرمایه زندگی را از دست بدهد. وقتی از او می پرسند چه می دانی؟ ناتوان است. پس شبکه منفی از ابزارهای مختلف استفاده می کند که یکی از آنها موجود غیر ارگانیک است. پیش گوئی، ذهن خوانی و... به کمک موجودات غیرارگانیک و یا مستقیم از طریق شبکه منفی انجام می شود.)
کارشناس: از معصومین(ع) نقل شده است که روزه زکات بدن است.
استاد طاهری: قبلا گفته ایم که زکات نوعی مراوده با هستی است. یعنی در ازاء هر چه از هستی می گیریم، باید بخشی از آن یا چیزی که به آن مربوط می شود را به هستی برگردانیم: زکات اندیشه ، زکات مال، زکات فرزند خوب، زکات بلوغ فکری و هر چه به ما بخشیده شده است. زکات بدن این است که در ازاء این که درطول سال از غذا و... استفاده می کنیم، به اندازه یک ماه از آن را به نیازمندان برگردانیم. یعنی دریک ماه حداقل 30 وعده غذایی را که بدن ما از آن تغذیه می کرده است، صرفه جوئی کنیم و آن را به کسانی برگردانیم که ناتوان هستند. فایده ای که این کار برای خود بدن دارد، این است که بعد از 11 ماه تمام برنامه های نرم افزاری آن به هم می ریزد تا به چرخه اطلاعاتی معیوب و عادات ما اجازه تداوم ندهد. زیرا عادات و چرخه اطلاعات معیوب باعث ایجاد منافذی بین کالبدهای در هم پیچیده وجود ما می شود که محلی برای نفوذ موجودات غیر ارگانیک خواهد شد.
با توجه به نکته اول، برای کسی که 11 ماه نگاهی به اجتماع نداشته است، ماه روزه فرصتی است تا به جامعه خود (که نسبت به آن بدهکار است) توجه کند و بخش صرفه جویی شده از روزی خود را به آن بپردازد. این جنبه اجتماعی روزهاست که بخشی از حق معلوم فقرا از اغنیاء حاصل شود. در قدیم که جوامع انسانی در روستاها یا شهرهای کوچک بود، همه با همدیگر نوعی تعامل داشتند. فقرا و گرسنگان هم به نوائی می رسیدند. این تعامل در جامعه تعادل ایجاد می کرد و جامعه را از حسرت زدگی مصون نگه می داشت. در جامعه حسرت زده تشعشع منفی وجود دارد که روی همه افراد جامعه اثر می گذارد؛ چون در روح جمعی انعکاس پیدا می کند و تشعشع آن، همه را در بر می گیرد. مثل هم اکنون که خیلی ها ثروت دارند ولی انگار ندارند؛ چون احساس خوشبختی نمی کنند.
روزه جنبه مهم دیگری هم دارد که جنبه معرفتی آن است. این که بگوئیم خدا روزه ما را قبول کند یعنی چه؟ یعنی گرسنگی ما را خدا قبول کند؟! قبول کردن خدا یعنی رسیدن به همان خشنودی او که راجع به آن صحبت شد. پس، خدا زمانی روزه ما را قبول می کند که رشدی بکنیم. او بی نیاز مطلق است و نیازی به طاعت ما ندارد. روزه باید برای ما تحول و پختگی ایجاد کند.
کارشناس: شب قدر یکی از شب های ماه رمضان است و درباره فضیلت آن بسیار تذکر داده شده است. آیات شریفه قرآن که «و ما ادریک ما لیله القدر* لیله القدر خیر من الف شهر» مشهورترین این اشارات است.
استاد طاهری: لیله القدر مرکز ثقل رمضان است. ما در شب نا آگاهی قرار داریم. انسان را در این ظلمت قرار داده اند تا از ظلمت، خودش را به نور برساند. در این ظلمت و تاریکی است که ما باید به قدرشناسی (شناخت قدر خود و هستی) برسیم. یعنی باید از ظلمت به سوی نور حرکت کنیم (من الظلمات الی النور). اگر در روشنایی چراغ ببینیم که هنر نیست. هنر این است که در ظلمت (تاریکی شب) بتوانیم گمشده خود را پیدا کنیم. یعنی راهمان به سمت نور را بیابیم.
آنچه در عالم هستی وجود دارد قدر و منزلتی دارد و قرار است ما این قدر و منزلت را که منجر به درک قدر الهی می شود، در ظلمت و تاریکی پیدا کنیم. آنجا که خداوند به ملائکه فرمود: «انی اعلم ما لاتعلمون»، اشاره به همین افتخار آفرینی بود.
دوش وقت سـحر از غصـه نجــاتـم دادند وانـدر آن ظلمـت شب آب حیاتم دادند
چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی آن شـب قـدر که این تازه بـراتـم دادند
قرار است به آب حیات برسیم که همان آگاهی الهی است و قرار است درآن ظلمت شب به آن دست پیدا کنیم. هنر ما این است که ما را دراین ظلمت قرارداده اند و ما در این ظلمت می توانیم آب حیات را پیدا کنیم. آب حیات، همان آگاهی است که می تواند مسیر نور را به ما نشان بدهد. پس چه چیزی باید پیدا کنیم؟ آب حیات. اگر آب حیات پیدا شود، چه می شود؟ مسیر زندگی انسان عوض می شود و به سلامتی دل و اندیشه دست می یابد (سلام هی حتی مطلع الفجر). برای رسیدن به این آگاهی، باید ارتباط انسان (به عنوان یک جزء) با عالم ملکوت (به عنوان کل) برقرار شود.
باید فضایی به وجود بیاید تا این اتفاق خاص بیفتد. آن فضا و شرایط که انسان را برای رسیدن به قدر مهیا می کند، رمضان است. به همین دلیل، قدر در دل رمضان است.
هر لحظه ای اعم از شب و روز می تواند لیله القدر باشد؛ چه در ماهی که رمضان نام دارد وچه در ماه های دیگر. لیله القدر برای هر کسی زمانی است که به شناخت منزلت خود و هستی پی برد و قدر الهی را درک کند. اما چرا شب خاصی را در ماه رمضان به این نام قراردادند؟ به خاطر اینکه رسیدن به قدر در رأس اهداف رمضان است و به این ترتیب، همه حداقل سالی یک بار به یاد این می افتند که باید به شب قدر خود برسند. رمضان می تواند فرد را سبک کند تا آماده جهش شود. کسی که ترک اعتیاد و وابستگی کرده، برای این جهش آماده و مستعد تر است.
ماه رمضان و لیله القدر گردش دارد و در همه فصول و همه ایام قرار می گیرد. خود این چرخش وحرکت در فصول مختلف نشان می دهد که برای رسیدن به تحول مورد نظر، نباید خودمان را به زمان خاصی محدود کنیم. ممکن است یکی از ترفندهای شیطان این باشد که مارا معطوف می کند به شبی خاص؛ به طوری که فکر می کنیم فقط در این شب امکان دریافت فیضی خاص است و یا با دید فیزیکی منتظر مواجهه با ملائکه هستیم و وقتی صبح شد و دیدیم خبری نشد، می گوییم خوب! شب قدر امسال هم گذشت. به این ترتیب، تا سال بعد در غفلت به سر می بریم و شاید سال های سال، به همین صورت، رمضان را از دست بدهیم. در صورتی که ماه رمضان و شب قدر پیامبر (که در آن قرار گرفته است)، برای ما یک یادآوری است تا با استفاده از برکاتی که روح جمعی در این زمان ها ایجاد می کند، به رمضان و شب قدر خودمان برسیم. بنابراین، اگر این ایام و این شب ها گذشت و به معرفتی که باید می رسیدیم، نرسیدیم، نباید فکر کنیم که در زمان های دیگر نمی توانیم به نتیجه برسیم.
هر لحظه ای اعم از شب و روز می تواند لیله القدر باشد؛ چه در ماهی که رمضان نام دارد و چه در ماه های دیگر. لیله القدر برای هر کسی زمانی است که به شناخت منزلت خود و هستی پی برد و قدر الهی را درک کند. اما چرا شب خاصی را در ماه رمضان به این نام قراردادند؟ به خاطر اینکه رسیدن به قدر در رأس اهداف رمضان است و به این ترتیب، همه حداقل سالی یک بار به یاد این می افتند که باید به شب قدر خود برسند. رمضان می تواند فرد را سبک کند تا آماده جهش شود..
در آستانه ماه مبارک رمضان و به منظور بهره مندی بهتر و کامل تر از این ایام, «بخش دوم» گفت و گو با استاد محمد علی طاهری در خصوص فلسفه و آشنایی با معرفت "رمضان", "روزه" و"شب قدر" که در سال 1388 انجام شده منتشر می گردد. این گفتگو در 23 شهریور 1388 در روزنامه همشهری منتشر شده ولی (به دلایل نامعلوم) اکنون, فایل آن از وبسایت همشهری حذف شده است. استاد طاهری در این گفت و گوی خواندنی با نگرشی نو و عارفانه با اشاره به ریشه لغوی رمضان به تشریح فلسفه شکل گیری رمضان و روزه و شب قدر و ابعاد معرفتی آنها می پردازد. وی در بخشی از سخنان خود در مورد "شب قدر" می گوید:
" هر لحظه ای اعم از شب و روز می تواند لیله القدر باشد؛ چه در ماهی که رمضان نام دارد و چه در ماه های دیگر. لیله القدر برای هر کسی زمانی است که به شناخت منزلت خود و هستی پی برد و قدر الهی را درک کند. اما چرا شب خاصی را در ماه رمضان به این نام قراردادند؟ به خاطر اینکه رسیدن به قدر در رأس اهداف رمضان است و به این ترتیب، همه حداقل سالی یک بار به یاد این می افتند که باید به شب قدر خود برسند. رمضان می تواند فرد را سبک کند تا آماده جهش شود. کسی که ترک اعتیاد و وابستگی کرده، برای این جهش آماده و مستعد تر است."
و در جایی دیگر می گوید: "ممکن است یکی از ترفندهای شیطان این باشد که ما را معطوف می کند به شبی خاص؛ به طوری که فکر می کنیم فقط در این شب امکان دریافت فیضی خاص است و یا با دید فیزیکی منتظر مواجهه با ملائکه هستیم و وقتی صبح شد و دیدیم خبری نشد، می گوییم خوب! شب قدر امسال هم گذشت. به این ترتیب، تا سال بعد در غفلت به سر می بریم و شاید سال های سال، به همین صورت، رمضان را از دست بدهیم. در صورتی که ماه رمضان و شب قدر پیامبر (که در آن قرار گرفته است)، برای ما یک یادآوری است تا با استفاده از برکاتی که روح جمعی در این زمان ها ایجاد می کند، به رمضان و شب قدر خودمان برسیم. "
کارشناس: در متون دینی گفته شده است که در ماه رمضان، شیطان در بند است و نمی تواند در انسان نفوذ کند.
استاد طاهری: اگر ماه رمضان، برای ما رمضان باشد، شیطان نمی تواند نفوذ کند. راه مهار شیطان چیست؟ این است که انسان مستقیم رو به سوی خدا داشته باشد. اگر پشت سرمان یا چپ و راستمان را نگاه کنیم، راه شیطان را باز کرده ایم. این می تواند یکی از رمزها درباره چگونگی ورود موجودات غیرارگانیک و شیطان باشد. در این ماه محو شدن پیش می آید؛ امر خدا به «فاستقیموا الیه» پاسخ داده می شود و معطوف شدن به او پیش می آید؛ لذا شیطان و موجودات غیر ارگانیک نمی توانند نفوذ کنند. بنابراین دست شیطان کوتاه است. روح جمعی هم تحت تأثیر آن، نقش خودش را ایفا می کند و برای دیگران هم در این امر مؤثر است.
درباره مبارک بودن ماه رمضان هم، صحبت کردیم؛ اما حالا که صحبت از روح جمعی شد، با این مثال بهتر می شود به این مطلب پی برد: می توان گفت از یک جهت، مثل فصل حراج، که خریدار موقعیت مناسب تری برای خرید دارد و حراج برایش مبارک است، رمضان موقعیت مناسبی برای کسانی دارد که بخواهند از آن بهره مند شوند. ماه رمضان فصل حراج فیض الهی است. اگر این فیض نباشد، فی نفسه تفاوتی با زمان های دیگر ندارد. اما اینکه اعمال دراین ماه متفاوت از ماه های دیگر است، مربوط به روح جمعی این ماه است. در ماه های دیگر هم افراد روزه می گیرند، اما فضا، فضای همخوان نیست، «یدالله مع الجماعه»، روح جمعی اثر اعمال را تشدید می کند. روح جمعی یک پیامی را باخودش حمل می کند. یعنی برکت ایجاد می کند. بنابراین، رمضان یک فرصت استثنایی است که اگر کسی از آن استفاده کند، سود کرده است. پس، لحظه لحظه ماه رمضان برای بعضی افراد مفید است و برای عده ای دیگر که استفاده نمی کنند، برکتی ندارد و حتی زجرآور است.
در اصل میان دو مکان و یا دو زمان هیچ تفاوتی نیست و یا به عبارت دیگر، در پیشگاه الهی، همه زمان ها و همچنین همه مکان ها یک قدر و منزلت دارند. اما اثر تشعشعاتی ما می تواند مکان ها را از هم متفاوت کند. حتی اگر روزی ساکن مریخ، ماه یا کره دیگری شویم، باز برای خود پرستشگاه، عبادتگاه و مسجد می سازیم. خودمان جایی را انتخاب می کنیم. از حالا به بعد این مکانی که به عنوان مسجد، عبادتگاه و ... ساخته ایم با جاهای دیگر تفاوت پیدا خواهد کرد و از نظر عرفانی تبدیل به میکده می شود؛ یعنی محلی برای توزیع می از خم معرفت الهی می گردد و تشعشع ویژه پیدا میکند. هر زمانی هم می تواند در اثر روح جمعی ویژگی خاصی پیدا کند.
خداوند، لازمان، لامکان و لاتضاد است. بنابراین، خدای اینجا و خدای آنجا نداریم؛ خدای دیروز، امروز و فردا نداریم. منظور از "انی معکم اینما کنتم" این است که خدا سلسله مراتبی از تجلیات خود دارد که ما را همراهی می کنند. آن ها نمایندگان و قوانین او هستند. خدای لاتضاد نسبت به یک زمان یا مکان نظر خاصی ندارد؛ اما قوانینی که در هستی قرار داده است، تفاوت ایجاد می کند. بطور کلی آنچه ما را به سمت کمال هدایت می کند، صواب است و برعکس آن گناه است. این قانون است. وقتی زمانی مبارک است که ما صواب را رعایت می کنیم.زمان برای کسی برکت دارد که درآن رشد و معرفتی پیدا کرده است و البته با توجه به روح جمعی، هرکدام ما در هر زمانی که متحول شویم، فایده اش برای همه بشریت است.
کارشناس: بر اساس تعلیم قرآن کریم، هرکس این ماه را دریافت، باید روزه بگیرد:فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ
استاد طاهری: برای بهره مند شدن از ماه رمضان خواست خود فرد تعیین کننده است. باید وارد فضای رمضان شویم، تا بهره مند گردیم. کسی که بخواهد، این ماه برایش مثمر ثمر است و بر اساس درکی که خواهد داشت، از روزه گرفتن هم بهره مند می شود. این بهره درخود ماه نیست؛ در استفاده از آن است. درهمه ادیان اشاره به وابستگی انسان و اثر آن در این زندگی و زندگی پس از مرگ شده است. عادت، باعث وابستگی می شود. از طرف دیگر، هرچیزی که عادت شد، ارزش خودش را از دست می دهد. عمل متکی به عادت، ارزش و اعتبار ندارد. در هر لحظه انسان برای کاری که می کند، باید اختیار کرده باشد درغیر این صورت، کاری که انجام می دهد، از روی عادت بوده، فاقد ارزش است. روزه، عادت و وابستگی را برطرف می کند.
کارشناس: روزه در زبان عرب، «صوم» یا «صیام» به معنای توقف است. آب راکد را «صائم» می گویند و شتری که از خوردن و حرکت باز ایستاده، «صائم» است. بنابراین «صوم» عبارت است از توقف و خودداری از انجام فعل، چه خوردن باشد و چه راه رفتن یا سخن گفتن و ... .در قرآن کریم آمده است: «کتب علیکم الصیام» یعنی روزه بر شما واجب شد.
استاد طاهری: این واجب شدن روزه برای خدا نفعی ندارد؛ بلکه توصیه ای ضروری برای انسان است. یکی از دلائلش این است که به هر حال انسان به یک اصلاح نرم افزاری نیاز دارد که آن برنامه اصلاح نیز برایش تدارک دیده شده است. هدف ادیان از عهد عتیق این بوده که نوعی ضد ضربه شدن و معرفت خاصی و پوشش و حفاظ خاصی را برای انسان ایجاد کنند و محافظت های الهی را به ارمغان بیاورند. مثلا وقتی که یک معتاد قصد ترک اعتیاد دارد، او را در یک اتاق می گذارند و دو سه هفته ای به او مواد مخدر نمی رسانند. بعد از سه هفته برنامه اش تغییر می کند. در رمضان هم غذا طبق برنامه قبلی به بدن نمی رسد تا برنامه دیگری اجرا شود.
انسان مانند ضحاک مار دوش است و مارهای روی دوش او ذهن و روان هستند. اگر به این مارها غذا ندهیم؛ یعنی طبق عادت نظرشان را تأمین نکنیم، ما را آزار می دهند. برای مهار این دو باید برنامه داشته باشیم و گر نه اوضاع بدتر می شود. این برنامه «اگراین ...آنگاه آن» در درون خود ما هست. روزه باعث شکستن همه این برنامه های شرطی می شود.
کارشناس: در ادامه آیات مربوط به روزه (آیات 183 و 187 سوره بقره) آمده است: «فاذا سئلک عبادی عنّی فانّی قریب اُجیب ودعوة الداع اذا دعان...» - وقتی بندگان من از تو سراغ مرا می گیرند بگو من نزدیک هستم به هر صدا کننده ای که مرا بخواند، پاسخ می دهم پاسخ درخواست را از من بخواهید و به من اطمینان کنید.
فعل «سأل» وقتی با حرف «عن» بکار می رود یعنی به دنبال چیزی گشتن. «سأل عنی» یعنی دنبال من می گردند. یعنی آنهایی که دنبال من هستند جواب می گیرند.
استاد طاهری: در فرهنگ ما این اشکال وجود دارد که وقتی گفته می شود دعا کنید، یاد بدهکاری ها و کمبود های خودمان می افتیم. چیزی که باید درخواست شود، روزی آسمانی است که بغیر حساب است و کمیت پذیر نیست. گنجینه های فضل ودانش و عشق الهی بی انتهاست و درآیه شرطش کنار خودش آمده است. می گوید [اگر] مرا بخوانید ( و جویای من باشید)؛ جواب [این خواسته] را می دهم.
کارشناس: در متون روایی، روزه حفاظی در برابر آتش دوزخ معرفی شده است.
استاد طاهری: این که گفته شده روزه حفاظ شما از آتش دوزخ است، می تواند معانی مختلفی داشته باشد. برای مثال، اعتیاد آتش است و این برای انسان، نوعی دوزخ است. حتی اعتیاد به یک چای! برای کسی که وقتی چای نخورد، سردرد می گیرد، این همان آتش جهنم است؛ گرچه جهنمی کوچک! و اگر اعتیاد به مواد مخدر باشد جهنمی بزرگتر است.
منظور از آتش دوزخ می تواند آتش ناشی از جهل هم باشد. مثلا در جایی که می گوییم: «خَلصنا من النار یا رب»، منظور کدام آتش است؟ اگر بگوئیم آتش جهنم(اخروی)، یعنی فرد از ترس جهنم دعا می کند؛ در حالی که انسان آزاده از ترس جهنم دعا نمی کند و خواسته او رهایی از آتش جهل و دوری از خداوند است.
در مورد حفاظ هم باید گفت: ما حفاظ های دائمی داریم که مثل زره برای سرباز عمل می کنند؛ ولی حفاظهایی هم هستند که همان طور که سپر در موقع حمله دشمن به کار گرفته می شود، عمل می کنند. این سپر در هنگام مبارزه به صورت موردی و در مواقع ضروری به کار گرفته می شود. حفاظهای عبادی مثل زره است برای یک سرباز رسمی که باید همیشه این زره را به تن داشته باشد و گرنه سرباز رسمی نیست، افراد با ایمان نیز، چون ایمان دارند، بالطبع حفاظی هم دارند.
تجربه نشان داده است همه کسانی که بدون حفاظ لازم، وارد درک مفاهیم معرفتی شده اند و عمیقاً پیش رفته اند، مورد حمله قرار گرفته اند. این حملات به ذهن و روان آنها، گاهی باعث شده است که یک جایی تعادل خودشان را از دست بدهند. کم نیستند کسانی که در تیمارستان ها بستری هستند و وقتی بیوگرافی آنها را مطالعه می کنیم، می بینیم در دوره ای از زندگی شان به شدت به مسائل نماز، قرآن و... توجه نشان داده اند؛ بدون این که از حفاظ الهی برخوردار شده باشند.
الان برای ما این دستورالعمل وجود دارد که بدون حفاظ وارد حلقه (اتصال و ارتباط با خدا) نشویم و دیگر اینکه می دانیم از اقطار آسمان ها نمی توانیم بگذریم مگر با حفاظ. آسمان ها همان صندوق های اطلاعات هستی (درجات معرفت) هستند. هر گاو صندوقی نگهبانی دارد. این گاو صندوق ها طوری طراحی شده اند که فقط کسانی بتوانند به آنها دسترسی پیدا کنند که با حساب و کتاب حرکت کرده باشند. "سلطان" یا سلطه و تسلط؛ مجموعه ای از آگاهی ها و حفاظهای خاصی است که سلامت رسیدن به آن گاو صندوق ها را ضمانت کند.
لزوم وجود حفاظ، به دلیل وجود این قانون است که نزدیک شدن به شبکه مثبت، باعث تحریک شبکه منفی می شود و اگر به شبکه مثبت نزدیک بشویم، شبکه منفی ما را راحت نمی گذارد. برای مثال، همین که قرآن را باز کنیم، شبکه منفی حساس می شود. اگر ببیند فقط روخوانی می کنیم و دنبال معرفتی نیستیم، زیاد حرکتی نمی کند؛ اما اگر ببیند به دنبال معرفت و کشف رمز و ... هستیم، به طور جدی تهدید می کند و چون از اقطار سماوات می خواهیم بگذریم، به ما یورش می آورد.
نکته مهم این است که کسانی دارای حفاظ می شوند که هم هدف کمال دارند و هم در مسیر کمال متکی به خداوند هستند. یعنی آنهایی که «خدا محورِ خدا محور» ند، آنچنان خدا آنها را هدایت می کند و به آنها حفاظ می دهد که بتوانند عبور کنند. افرادی که نتوانسته اند عبور کنند و در بالا درباره آنها. صحبت کردیم، «خدا محور – خود محور» بوده اند تفاوت اساسی در «خدامحورِ- خدا محور» با «خدامحورِ- خود محور» در میزان تسلیم آنها است.
اگر از طرف رب اتصالی برقرار شود، انسان حفاظت می شود و گر نه آسیب می بیند.
(این را هم باید گفت که وقتی از شبکه منفی بحث می شود، تصور همه این است که شیطان در برابر خدا قرار دارد. این به آن معناست که خدا ضدی دارد؛ تعامل پذیر است و برای اثبات خودش تلاش می کند. در حالی که هر چیزی که از جهان تک قطبی به جهان دوقطبی آمده، دوگانه شده است: عشق الهی، عشق شیطانی، شهوت الهی، شهوت شیطانی، حلقه، حلقه تضاد است. به همین دلیل، هوشمندی هم مانند یک نور بی رنگ که اگر از یک منشور بگذرانیم، طیف رنگی ایجاد می کند، در جهان دوقطبی تبدیل به دو رنگ مختلف شده است : مثبت و منفی .
این مثبت و منفی هر دو از خودش، یعنی از خدا آمده اند. اگر بگوئیم از دو منشأ است، به دوئیت قائل می شویم که خلاف اصل وحدت است.
در دو جهان غیر خدا هیچ نیست هیچ مگو غیر که آن هیچ نیست
و هر کدام از شبکه مثبت و منفی برای خود کارهایی می کنند.
چون که بی رنگی اسیر رنگ شد موسئی با موسئی در جنگ شد
در هر دو شبکه حفاظ هست و هم شبکه مثبت و هم شبکه منفی برای خود اهداف و استراتژی خاص دارند و در قبال آن روش هایی را اتخاذ می کنند. گاهی شبکه منفی به نوعی ما را فریب می دهد که مثلا، قدرت یعنی کرامت. ممکن است کسی 50 سال از روی آتش این طرف وآن طرف برود و همه فرصت و سرمایه زندگی را از دست بدهد. وقتی از او می پرسند چه می دانی؟ ناتوان است. پس شبکه منفی از ابزارهای مختلف استفاده می کند که یکی از آنها موجود غیر ارگانیک است. پیش گوئی، ذهن خوانی و... به کمک موجودات غیرارگانیک و یا مستقیم از طریق شبکه منفی انجام می شود.)
کارشناس: از معصومین(ع) نقل شده است که روزه زکات بدن است.
استاد طاهری: قبلا گفته ایم که زکات نوعی مراوده با هستی است. یعنی در ازاء هر چه از هستی می گیریم، باید بخشی از آن یا چیزی که به آن مربوط می شود را به هستی برگردانیم: زکات اندیشه ، زکات مال، زکات فرزند خوب، زکات بلوغ فکری و هر چه به ما بخشیده شده است. زکات بدن این است که در ازاء این که درطول سال از غذا و... استفاده می کنیم، به اندازه یک ماه از آن را به نیازمندان برگردانیم. یعنی دریک ماه حداقل 30 وعده غذایی را که بدن ما از آن تغذیه می کرده است، صرفه جوئی کنیم و آن را به کسانی برگردانیم که ناتوان هستند. فایده ای که این کار برای خود بدن دارد، این است که بعد از 11 ماه تمام برنامه های نرم افزاری آن به هم می ریزد تا به چرخه اطلاعاتی معیوب و عادات ما اجازه تداوم ندهد. زیرا عادات و چرخه اطلاعات معیوب باعث ایجاد منافذی بین کالبدهای در هم پیچیده وجود ما می شود که محلی برای نفوذ موجودات غیر ارگانیک خواهد شد.
با توجه به نکته اول، برای کسی که 11 ماه نگاهی به اجتماع نداشته است، ماه روزه فرصتی است تا به جامعه خود (که نسبت به آن بدهکار است) توجه کند و بخش صرفه جویی شده از روزی خود را به آن بپردازد. این جنبه اجتماعی روزهاست که بخشی از حق معلوم فقرا از اغنیاء حاصل شود. در قدیم که جوامع انسانی در روستاها یا شهرهای کوچک بود، همه با همدیگر نوعی تعامل داشتند. فقرا و گرسنگان هم به نوائی می رسیدند. این تعامل در جامعه تعادل ایجاد می کرد و جامعه را از حسرت زدگی مصون نگه می داشت. در جامعه حسرت زده تشعشع منفی وجود دارد که روی همه افراد جامعه اثر می گذارد؛ چون در روح جمعی انعکاس پیدا می کند و تشعشع آن، همه را در بر می گیرد. مثل هم اکنون که خیلی ها ثروت دارند ولی انگار ندارند؛ چون احساس خوشبختی نمی کنند.
روزه جنبه مهم دیگری هم دارد که جنبه معرفتی آن است. این که بگوئیم خدا روزه ما را قبول کند یعنی چه؟ یعنی گرسنگی ما را خدا قبول کند؟! قبول کردن خدا یعنی رسیدن به همان خشنودی او که راجع به آن صحبت شد. پس، خدا زمانی روزه ما را قبول می کند که رشدی بکنیم. او بی نیاز مطلق است و نیازی به طاعت ما ندارد. روزه باید برای ما تحول و پختگی ایجاد کند.
کارشناس: شب قدر یکی از شب های ماه رمضان است و درباره فضیلت آن بسیار تذکر داده شده است. آیات شریفه قرآن که «و ما ادریک ما لیله القدر* لیله القدر خیر من الف شهر» مشهورترین این اشارات است.
استاد طاهری: لیله القدر مرکز ثقل رمضان است. ما در شب نا آگاهی قرار داریم. انسان را در این ظلمت قرار داده اند تا از ظلمت، خودش را به نور برساند. در این ظلمت و تاریکی است که ما باید به قدرشناسی (شناخت قدر خود و هستی) برسیم. یعنی باید از ظلمت به سوی نور حرکت کنیم (من الظلمات الی النور). اگر در روشنایی چراغ ببینیم که هنر نیست. هنر این است که در ظلمت (تاریکی شب) بتوانیم گمشده خود را پیدا کنیم. یعنی راهمان به سمت نور را بیابیم.
آنچه در عالم هستی وجود دارد قدر و منزلتی دارد و قرار است ما این قدر و منزلت را که منجر به درک قدر الهی می شود، در ظلمت و تاریکی پیدا کنیم. آنجا که خداوند به ملائکه فرمود: «انی اعلم ما لاتعلمون»، اشاره به همین افتخار آفرینی بود.
دوش وقت سـحر از غصـه نجــاتـم دادند وانـدر آن ظلمـت شب آب حیاتم دادند
چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی آن شـب قـدر که این تازه بـراتـم دادند
قرار است به آب حیات برسیم که همان آگاهی الهی است و قرار است درآن ظلمت شب به آن دست پیدا کنیم. هنر ما این است که ما را دراین ظلمت قرارداده اند و ما در این ظلمت می توانیم آب حیات را پیدا کنیم. آب حیات، همان آگاهی است که می تواند مسیر نور را به ما نشان بدهد. پس چه چیزی باید پیدا کنیم؟ آب حیات. اگر آب حیات پیدا شود، چه می شود؟ مسیر زندگی انسان عوض می شود و به سلامتی دل و اندیشه دست می یابد (سلام هی حتی مطلع الفجر). برای رسیدن به این آگاهی، باید ارتباط انسان (به عنوان یک جزء) با عالم ملکوت (به عنوان کل) برقرار شود.
باید فضایی به وجود بیاید تا این اتفاق خاص بیفتد. آن فضا و شرایط که انسان را برای رسیدن به قدر مهیا می کند، رمضان است. به همین دلیل، قدر در دل رمضان است.
هر لحظه ای اعم از شب و روز می تواند لیله القدر باشد؛ چه در ماهی که رمضان نام دارد وچه در ماه های دیگر. لیله القدر برای هر کسی زمانی است که به شناخت منزلت خود و هستی پی برد و قدر الهی را درک کند. اما چرا شب خاصی را در ماه رمضان به این نام قراردادند؟ به خاطر اینکه رسیدن به قدر در رأس اهداف رمضان است و به این ترتیب، همه حداقل سالی یک بار به یاد این می افتند که باید به شب قدر خود برسند. رمضان می تواند فرد را سبک کند تا آماده جهش شود. کسی که ترک اعتیاد و وابستگی کرده، برای این جهش آماده و مستعد تر است.
ماه رمضان و لیله القدر گردش دارد و در همه فصول و همه ایام قرار می گیرد. خود این چرخش وحرکت در فصول مختلف نشان می دهد که برای رسیدن به تحول مورد نظر، نباید خودمان را به زمان خاصی محدود کنیم. ممکن است یکی از ترفندهای شیطان این باشد که مارا معطوف می کند به شبی خاص؛ به طوری که فکر می کنیم فقط در این شب امکان دریافت فیضی خاص است و یا با دید فیزیکی منتظر مواجهه با ملائکه هستیم و وقتی صبح شد و دیدیم خبری نشد، می گوییم خوب! شب قدر امسال هم گذشت. به این ترتیب، تا سال بعد در غفلت به سر می بریم و شاید سال های سال، به همین صورت، رمضان را از دست بدهیم. در صورتی که ماه رمضان و شب قدر پیامبر (که در آن قرار گرفته است)، برای ما یک یادآوری است تا با استفاده از برکاتی که روح جمعی در این زمان ها ایجاد می کند، به رمضان و شب قدر خودمان برسیم. بنابراین، اگر این ایام و این شب ها گذشت و به معرفتی که باید می رسیدیم، نرسیدیم، نباید فکر کنیم که در زمان های دیگر نمی توانیم به نتیجه برسیم.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر